Wie in Varanasi als westerse bezoeker onder alle omstandigheden rustig en evenwichtig kan blijven, moet wel een hoge staat van innerlijke rust en evenwichtigheid hebben bereikt. Equanimity, gelijkmoedigheid, is een van de vier kenmerken van verlichting. En wie die gelijkmoedigheid kan bewaren bij een bezoek aan Varanasi, vergezeld van vrouw en kinderen, bereikt volkomen en volledig de hoogste verlichting. Geintje natuurlijk.

Zou de Boeddha momenten hebben gehad dat hij zich ergerde aan sommige leden van de sangha? Zou hij angst, onzekerheid, frustratie en teleurstelling hebben gekend? Ongetwijfeld. Sommige sutra’s wijzen daar ook voorzichtig op. Ik hou erg van de actievere vertaling van de term “anatta” wat een van de drie essentiële aspecten van leven is, namelijk anatta, anicca en dukkha, zelfloosheid, vergankelijkheid en lijden. Anatta wordt dus meestal vertaald als zelfloosheid maar sommige vertalers noemen het Non-selfing of, nog mooier, No-I-making. Het is actiever. Het sluit niet uit dat er ergernis, irritatie, “zelf-maken” ontstaan, maar de beoefening is dat te zien en het los te laten. We kunnen kennelijk niet leven zonder onszelf te zien als mens, als individu, ik, uniek en anders dan anderen, maar dat kunnen we ook weer laten gaan en in een flits bewegen van klein naar oneindig om dan die oneindige tijdloosheid als mijzelf te manifesteren en uit te stralen. Zoals Roshi wel zei, grab and relinquish, grab and relinquish, and relinquish and relinquish. We kunnen zelfs the No-I-making loslaten, onze beoefening loslaten en rusten in wat er maar is.

Varanasi is een heftige stad. De toeters hier lijken luider dan elders, het leven opdringeriger dan elders, de dood nabijer dan elders. Lopen door de straten en stegen is overweldigend. Roshi vertelde me ooit dat in het Japans de term voor hel hetzelfde betekent als no space. Zo voelt het hier soms.

De laatste middag in Varanasi heb ik met Dennis een wandeling over de ghats gemaakt. Op de Harishchandra Ghat, één van de twee ghats waar de crematies plaats vinden, zijn we op een bankje gaan zitten en hebben leven en dood over ons heen laten komen. Het is zo dicht bijeen. Brandende lichamen en vliegerende kinderen. Zingende families (alleen de mannen natuurlijk) die om een stapel hout lopen en die vervolgens in brand steken. Schreeuwende mannen die elkaar uitfoeteren als er iets in het ritueel niet gaat zoals het hoort. De brede rivier ervoor en de onbegrensde hemel vol rook en stof er boven.

Op weg terug naar de Yogaschool waar we logeren kocht Dennis een stel vliegers om op te laten en weg te geven. Gillende, lachende jochies. Brandende lijken.