De Zen Heart Sangha zomerretraite is voorbij, de was is gedaan, de zendo is weer op orde en het nieuwe seizoen is begonnen. Er zijn zóveel mensen betrokken geweest bij de voorbereidingen voor de sesshin, het houden van de sesshin en het opruimen daarna en weer van start gaan hier in Den Haag. “Tweeënzeventig werken brachten ons dit voedsel” zegt de maaltijd-gatha. Dat is niet alleen waar voor de maaltijd, maar ook voor de was, het opruimen van de zendo en het schoonmaken van de toiletten. En ontelbaar veel mensen zijn daarbij betrokken, zijn daarin aanwezig. Dat geldt voor alles in ons leven. Op het white board in de gang staat momenteel: “Buddha is entirely made of Non-Buddha elements”. Ik besta volledig uit Niet-Ik onderdelen. Ik ben dus volledig niet Ik, want ieder onderdeel van Ik, iedere gedachte, iedere emotie, bestaat uit oneindig veel niet-gedachten-, niet-emoties-onderdelen. Dat alles ben ik en deze oneindige veelheid is wat we in onze beoefening Leegte noemen. En wat dat teweeg brengt is een eindeloze dankbaarheid. Alles wat er is, alles wat ik ben, is Niet-Ik. Alles komt tijdelijk samen in wat we voor het gemak maar even Michel noemen. Het is gegeven. Alles is een gift. En het enige wat we werkelijk willen is die gift doorgeven. Alles openen en doorgeven wat we zijn.

Wat is bewustzijn? Waar zetelt bewustzijn? Waar zit het? Roshi stelde me die vraag eens terwijl we stonden te wachten op een perron in de Parijse metro. Die vraag komt nog steeds regelmatig langs. Ik zou misschien geneigd zijn te zeggen dat het in mijn hersenen zit. Verbonden met, en met begrensd door, de fysieke ervaring van mijn lichamelijkheid, van mijn zelfbewustzijn, van IK. Maar op de een of andere wijze voldoet dat niet en lukt dat ook niet. Op de een of andere manier kan ik bewustzijn niet beperken, niet lokaliseren. Ik kan geen plek vinden, geen definitie, geen vast karakter. Bewustzijn is niet man of vrouw, Nederlands of Frans, boeddhist, katholiek of atheïst.
Als we vasthouden aan een beperkt ik en aan een tot ons zelf beperkt zelfbewustzijn, hoe zouden we dan kunnen groeien naar de liefde en compassie van bijvoorbeeld de Shakyamuni Boeddha, wiens liefde en mededogen vandaag de dag nog steeds stralen? Hoe zou Sainte Thérèse van Lisieux tot haar roeping zijn gekomen, en schrijven: ”Ik heb mijn roeping gevonden! Ik zal liefde zijn. En zo zal ik alles zijn.”
Bewustzijn kan ver voorbij zelfbewustzijn expanderen. In bewustzijn ben ik de ander en de anderen. En tegelijkertijd ben ik in een diepe en nabije relatie met de ander en de anderen aangezien zelfbewustzijn niet losstaat van bewustzijn.
Bewustzijn is de realisatie en ervaring dat zelfbewustzijn geworteld is in, en omvat wordt door, dat wat Chögyam Trungpa Rinpoché “Panoramisch bewustzijn” noemt. En dit panoramisch bewustzijn is het panorama van dít ogenblik zelf. In de stilte en leegte van panoramisch bewustzijn kan alles ontstaan, bestaan en weer verdwijnen. En wanneer het Ik zich realiseert dat het zich in werkelijkheid uitstrekt ver voorbij de grenzen waarin het geloofde en waaraan het zich angstig vasthield, dan kan het Ik dit grenzeloos bewustzijn door zichzelf heen laten stralen.
Het Ik heeft oren, een stem en handen die het beschikbaar kan stellen. Het Ik kan het onbegrensde handen en een stem geven. Mijn stem. Het onbegrensde kan mijn handen uitsteken en en iemand aanraken in mededogen. En wanneer mijn stem wegvalt en mijn handen langs mijn lichaam vallen in overgave, lost zelfbewustzijn eenvoudigweg op in haar oorsprong en haar thuis. Simpelweg dat.

Ik sta bij een boom aan de slootrand op het weiland en kijk naar de paarden, de Shetlanders en de kippen. Er zoemen een paar bijen langs de sloot. Boven mij zeemeeuwen. Helen is bezig om de omheining te repareren en ik ben een boom aan het omhalen die bij de laatste storm goeddeels is omgewaaid. De boom is dood. Het leven leeft uitbundig. Bomen, gras, vogels. Ik hoor de auto’s op de weg. Ik hoor de meeuwen. Een paard stampt. Al die geluiden zijn zo’n diepe stilte. De stilte straalt om alles heen en door alles heen. Soms is het zo helder.

Binnen in mij is er niemand thuis. Geen ik, geen Michel, geen denker, geen voeler, niemand die hoort, niemand die ziet. Er is geen hoofdkwartier, niemand aan de stuurknuppel, niemand aanwezig. Nooit geweest ook. Geen zetel van bewustzijn. Alleen bewustzijn. Alomvattend en onplaatsbaar, ongevestigd. Als ik ontspan blijkt mijn bewustzijn simpelweg bewustzijn, zonder centrum. We houden onszelf zo makkelijk voor de gek. In werkelijkheid is er maar één wezen, één entiteit die alles omvat. Wijds en voorbij weten. Een oneindig potentieel waarin alle wezens en alle verschijnselen tijdelijk verschijnen zonder afgescheiden te zijn van bewustzijn. Dit is leven. Dit ben ik. Dit ben jij.